ارتقابخشی و توانمندسازی اجتماعی، مسیر محتوم به پایداری و تاب آوری شهری مسعود درودی

مناطق کم برخوردار و پیرامونی و پهنه های فقیر شهری در حاشیه ی شهرهای مرکزی چه به جهت وسعت و چه جمعیت در حال گسترش هستند. مجموعه چالش ها و مسائل بافت های فرسوده و ناکارآمد درون شهری را نیز باید بر این مشکلات افزود. این پهنه ها و بافت ها محصول توسعه نامتوازن منطقه ای و شهری و متعاقب آن محصول سیاست های شکست خورده، مدیریت نامطلوب، قوانین نامناسب، بازار ناکارآمد زمین، سیستم های ضعیف مالی و از همه مهم تر نگاه مهندسی و تک بعدی-کالبدی در سیاست گذاری شهری هستند. مخاطب اولیه و مستقیم تمامی این کمبودها به مردمی تحمیل می شود که در این مناطق زیست می کنند و به شدت بار فقر را به دوش می کشند؛ چنین وضعیتی ظرفیت عظیم توسعه انسانی را که زندگی شهری برای مردم فراهم می کند، محدود می سازد.
نوع نگاه، رویکرد و رهیافت های اتخاذ شده برای مناطق کم برخوردار و پیرامونی شهر در کشورمان نوسان زیادی داشته است. از پذیرش این پهنه ها تا طرد و نپذیرفتن آنها در ساختار رسمی شهری دو سر طیف برخورد با این مناطق بوده است. اما طی سال های اخیر رویکرد «ارتقابخشی» همراه با توانمندسازی اجتماعات محلی، رهیافتی نوین برای حل مسائل پهنه های فقیر شهری است که دیگر مهندسی ساختمان و تزریق منابع مالی صرف را راهگشا نمی داند، بلکه مهندسی اجتماعی با حمایت و تسهیل بخش عمومی و توسعه سازمان های غیردولتی و محلی و مشارکت فعال مورد نظر است. برای مقابله با مسائل و مشکلات این گونه بافت ها و سکونتگاه ها، ضرورت دارد رویکرد توانمندسازی را در پیش گرفت.
در تعریف کلی؛ فرآیند توانمندسازی، اقدامی اجتماعی است که مشارکت شهروندان، سازمان ها و محلات شهری را به منظور افزایش کنترل فردی، گروهی و جمعی تقویت کرده و کیفیت زندگی و عدالت اجتماعی در محلات را ارتقا می بخشد، که این مسیر امیدوار است که موجب افزایش رضایت شهروندان از محیط زندگی خویش شود.
توانمندسازی محلات نیازمند اقدام مشارکتی همه شهروندان یک محله به منظور دستیابی به کنترل و تاثیر بر عوامل تعیین کننده کیفیت زندگی در آن محله است که یکی از اهداف مهم در توسعه پایدار شهری محسوب می شود. امروزه توانمندسازی در قالب پنج بُعد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و فرهنگی قابل تقسیم بندی است و در هریک از سطوح آن نقش و حضور مردم و اجتماعات محلی بسیار حائز اهمیت است. چنانچه دولت و ساختار مدیریت شهری، اجتماع محلی را هدف قرار داده و شهروندان را افرادی با ظرفیت ها و توانایی های بالقوه در نظر بگیرد که کشف و توسعه دادن توانمندی های آنها اولویت داشته باشد، بی شک توانسته است در مسیر توسعه گام بردارد.
این شکل از توانمندسازی از سوی دولت های محلی و ملی به منظور هماهنگی و تسهیل کوشش های محله محور دنبال می شود تا با نوآوری، برنامه ریزی و اجرای طرح ها راه های اصولی برای تعیین مسیر توسط خود اجتماع، سازماندهی توسط خود اجتماع، و مدیریت فرایند از سوی خود اجتماع، دنبال شود. حاصل توانمند سازی در این حوزه توسعه اجتماع محلی است که نوعی نگرش به توسعه از پایین است.
اما توانمندسازی محلات به مثابه یک اقدام سیاستی اولویت دار، برای سیاست گذار شهری، دارای الزامات خدشه ناپذیری است. در این دیدگاه، توسعه اجتماع محلی در صورتی بر مدار عامل موفقیت و ارتقابخشی است که بخش مهمی از آن توسط نیروها و سازمان های غیرعمومی و غیردولتی ترسیم شده و قابل دست یابی باشد. به عبارت دیگر پیشران اقدامات توانمندساز محلی نیز بایستی نیروهای برآمده از درون بدنه اجتماعی محلات باشند که دغدغه های محسوس و واقعی آنها را دنبال سازند. بنابراین این امر نیازمند بسیج قابلیت های درون زای اجتماع است. در این رابطه بهره گیری از سرمایه اجتماعی به مثابه یکی از قابلیت های اساسی اجتماع در برنامه ریزی ها می بایست مورد توجه قرار گیرد. در حقیقت این سرمایه اجتماعی است که شکل گیری یک اجتماع محلی به مفهوم واقعی را تضمین می کند و مفهوم انسجام اجتماعی محلی را که میزان و کیفیت تعامل و روابط اجتماعی و تقویت شبکه های اجتماعی در محله باز می گردد، شکل می دهد.
*مشاور راهبردی شهردار مشهد